Համաձայն  լեգենդի`  մի  ազնվատոհմիկ  ընտանիքից քույր և եղբայր որոշեցին թողնել աշխարհիկ կյանքը և այս ձորի մեջ տաճար կառուցել: Երկար ժամանակ չկարողանալով որոշել կառուցվելիք տաճարի վայրը` նրանք խնդրում են Աստծուն օգնել իրենց: Առավոտյան արթնանալով տեսնում են իրենց բրիչը` խրված լեռան կատարին: Աստվածահարս կույսի օգնությամբ նրանք քրտնաջան աշխատանքով աստիճանաբար ժայռի մեջ բաց են անում հրաշագեղ մի տաճար և մինչև կյանքի վերջ հավատով ապրում և ծառայում են տաճարին: Այդտեղ էլ կնքում են իրենց երկնանվեր կյանքի մահկանացուն:

Գեղամա լեռնաշղթայի հարավարևմտյան կողմում՝ Ազատ գետի Գողթ վտակի ձորալանջին, ահեղ լեռների գրկում է ծվարել համայն հայության նվիրական այդ սրբություններից մեկը՝ Սուրբ Գեղարդավանքը:
Գեղարդավանքը հայկական միջնադարյան խոշոր համալիրներից մեկն է՝ հռչակավոր իր ինքնատիպ ու եկեղեցաշինության մեջ եզակի ճարտարապետական հորինվածքով՝ մի մեծ ժայռի մեջ փորված երկու վիմափոր եկեղեցիներով, գավիթով, մեծ ժամատուն-դամբարանով, խցերով ու մատուռներով, որոնք հարավային կողմում ներդաշնակորեն միանալով մեկ ուրիշ գավթի ու եկեղեցու, կազմում են պաշտամունքային մի համալիր՝ բնավ չզիջելով աշխարհի նմանօրինակ մյուս կառույցներին։
Այս մենաստանը հիմնադրվել է Հայոց Մեծ դարձից անմիջապես հետո՝ 301թ. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի նախաձեռնությամբ, որն ըստ հայոց առաջին պատմիչ Ագաթանգեղոսի վկայության՝ «շեն ու անշեն տեղերում հաստատեց դաշտաբնակ, շենաբնակ, լեռնաբնակ, անձավաբնակ, արգելաբնակ վանականների բազում ու անհամար խմբերի»: Նույնիսկ կարծիք կա, որ այս աստվածահաճո գործում լեռների ու ժայռերի անձավներում կատարելություն ու փրկություն փնտրող ճգնավորներին անձամբ սատարել է Ս. Տրդատ արքան:
Եկեղեցու արևելյան կողմում՝ բազրիքավոր աստիճաններից վեր, կա մի քարայր, որի ճակատային մասում, իբրև հավաստի վկայություն սերունդներին, փորագրված է. <<Սուրբ Սուրբ Գրիգոր Հայոց Լուսավորիչ։
Ի սկզբանե կոչվել է Այրիվանք՝ միաբանների ձեռքով փորված բնական այրերն իբրև ճգնարաններ օգտագործելու պատճառով: Շրջակայքում գտնվել են այդպիսի շուրջ  140 այր, որ ընդամենը մի մասն է բազում ճգնարանների, որոնք դարերի ընթացքում փլուզվել են՝ փխրուն նստվածքային ապարների մեջ փորված լինելու պատճառով:
Սկզբից ևեթ մենաստանը վերածվել է «հայոց տան» և հոգևոր ամրոցի, եղել հայոց թագավորների ու իշխանների, բարձրաստիճան հոգևորականների սիրելի վայրը: Այստեղ հաճախակի օդափոխվել, առանձնական կյանք են վարել և նույնիսկ ապաստանել են մեր կաթողիկոսներից սուրբ Ներսես Մեծը (4-րդ դար), սուրբ Սահակ Պարթևը (4-րդ դար), սուրբ Հովհաննես Դ Օվայեցին (9-րդ դար):
Վանքը շատ է տուժել սելջուկների արշավանքներից, հատկապես 1064 թ. հետո, երբ նրանց կողմից նվաճվեց Հայաստանի հյուսիսային մասը:
Ներկայիս հնագույն պաշտամունքային կառույցը եռահարկ, կիսավիմափոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին է՝ կառուցված Զաքարյանների նախաձեռնությամբ 1164 թվականին: Գտնվում է վանքի կենտրոնական մուտքին (մուտք) չհասած՝ արևմտյան կողմում։ Բազմաթիվ արձանագրություններից տեղեկանում ենք տարբեր անձանց՝ իրենց մահից հետո հոգեհանգիստ կատարելու խնդրանքով վանքին արած նվիրատվությունների մասին:
1257-1258 թվականներին այս եկեղեցին նորոգվել է Պռոշյանների կողմից և զարդարվել որմնանկարներով: Խորանի կենտրոնում Աստվածածնի պատկերն է՝ մանուկ Հիսուսը գրկին, երկու կողքերին՝ հրեշտակներ, իսկ առաստաղին Պռոշ իշխանի և նրա ընտանիքի խմբանկարն է, որոնք, սակայն, վնասվել են մրի և խազերի պատճառով:
1215 թ-ին կառուցվել է Կաթողիկե (գլխավոր) եկեղեցին, որն իր ծավալատարածական հորինվածքով Հայաստանի խաչաձև գմբեթակիր կառույցների՝ 12-13-րդ դարերի հանրահայտ օրինակներից է: Հատակագիծը արտաքուստ ուղղանկյուն է՝ չորս անկյուններում կրկնահարկ ավանդատներով կամ աղոթատներով, որոնք նախատեսված են եղել իշխան-իշխանուհիների համար: Արևելյան և հարավային պատերը ակոսված են զույգ հայկական խորշերով, որոնք հակասեյսմիկ նշանակություն ունեն:
Կաթողիկեն հարուստ է հարդարանքով, հատկապես թմբուկն ու հարավային շքամուտքը, որի ճակատային մասում ուշագրավ բարձրաքանդակ կա, որ պատկերում է առյուծի հարձակումը ցլի վրա. հավանաբար այն Զաքարյանների իշխանական տան զինանշանն է:
1215-1225թթ. Կաթողիկեի արևմտյան կողմին կից կառուցվում է կենտրոնակազմ, քառասյուն, շթաքարային մշակումով գմբեթավոր գավիթը: Այն իր արտաքին տեսքով հարում է քաղաքացիական կառույցներին և հիշեցնում մեր լեռնային գյուղական տները։ Հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան անկյուններում ունի երկհարկ ավանդատներ, որոնցից ձախակողմյանը` երկրորդ հարկինը, նվիրված է սուրբ Թադեոս առաքյալին: Արձանագրություններից իմանում ենք ոչ միայն կառուցողների, այլև բարերարների ու շինարարությանը մասնակցած միաբանների անունները:
Կաթողիկեի և գավթի համար հյուսիսային պատ ծառայող հսկա վեմը ներքանդակված է վերգետնյա շինարվեստին համարժեք հանդերձանքով: Ըստ ավանդության հյուսիսային պատի տակից բխում է սուրբ և բուժիչ սառնորակ աղբյուրը, որի արևելյան կողմում խուց է փորված, իսկ արևմտյան կողմում՝ ավազան մկրտությունների համար։ Խորանից դեպի հյուսիսարևմուտք նայող հատվածում՝ լեռնային աղբյուրներով լեցուն ավազանին կից, նկատելի է խորհրդարանը, որտեղ և դրվել է սուրբ Պատարագներին օգտագործվող սկիհը՝ այն գավաթը, որի մեջ օրհնվել են հացն ու գինին՝ մեր Տիրոջ մարմինն ու արյունը:
Հայկական միջնադարյան վանքերի համար հատկանշական է եկեղեցիների խումբը, սակայն հայ եկեղեցաշինության մեջ եզակի երևույթ է մեկ հսկա ժայռի մեջ երկու վիմափոր եկեղեցիների, գավթի, ժամատան, խցերի, մատուռների ու կացարանի (վեցթևյա սերոբվեի խորհրդանշով) եռահարկ պաշտամունքային համալիրը, որը հյուսիսային կողմում միավորված է գավթի և Կաթողիկե եկեղեցու հետ: Այն, անկասկած, իր ճարտարապետական հորինվածքով՝ եռախորան պաշտամունքային կառույցով, համաքրիստոնեական եկեղեցաշինության մեջ իր նմաններին բնավ չզիջող գլուխգործոցներից է՝ միաբանների, իշխանների ու ժողովրդի մեծ հավատի վկայությունն ու քարակոփ արտահայտությունը: Այս պաշտամունքային համալիրը (եռահարկ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հետ միասին) ժողովրդի կողմից կոչվել է Յոթ եկեղեցիների վանք, որը ունի նաև քառասուն մատուռ և պատարագի համար նախատեսված խորան:
13-րդ դարից սկսած՝ Այրիվանքը մատենագրության մեջ և բանավոր խոսքում աստիճանաբար վերանվանվել է Գեղարդավանք՝ ի պատիվ նույն դարից այստեղ պահվող Հայաստանյայց Եկեղեցու մեծագույն սրբություններից մեկի:
Սուրբ  Գեղարդը նիզակի այն ծայրակալը՝ տեգն է, որով հռոմեացի զինվորը խաչի վրա խոցեց Տեր Հիսուս Քրիստոսին: Մոտ 15 սմ երկարություն ունեցող տափակ երկաթյա այդ տեգն իր հետ Հայաստան էր բերել Սուրբ Թադեոս առաքյալը:
Հայաստանում և դրացի եկեղեցիներում այս հրաշագործ տեգով օրհնել են ժողովրդին, ազատել աղետներից ու համաճարակներից: Ցայսօր հայոց կաթողիկոսները Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աջով և Սուրբ Գեղարդով են օրհնում մյուռոնը։ 18-րդ դարում  Սուրբ Գեղարդն ու այս վանքում գտնվող Նոյյան տապանի մասունքը տեղափոխվել են Ս. Էջմիածին և պահվում են Մայր Աթոռի թանգարանում:
Մեծահռչակ ուխտը հայոց միջնադարյան հոգևոր-մշակութային և կրթական նշանակալից կենտրոններից է եղել, ունեցել է դպրանոց, գրչատուն և հարուստ մատենադարան:
Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, ինչպես և Փարիզի Ազգային գրադարանում ու Բեռլինի Արքայական գրադարանում, պահվում են ձեռագրեր, ինքնագրեր, այդ թվում՝ Ավետարաններ, Սաղմոսարաններ, Ճառընտիրներ, Մաշտոցներ, Շարակնոցներ և Հայսմավուրքներ, որոնք կազմվել, ծաղկվել, գրվել ու ընդօրինակվել են Գեղարդավանքում: 12-րդ դարով է թվագրված Այրիվանքի Փիլիպոս քահանայի կազմած Տոնապատճառը, որի կազմը Մատենադարանում պահվող հնագույն կազմերից մեկն է:

Դարերի ընթացքում թշնամու զորքերը Հայաստանի շատ քաղաքներ ու գյուղեր են ավերել և հավասարեցրել են հողին, բայց Գեղարդը կանգուն է` որպես մեծագույն հաղթանակի խորհրդանիշ, որպես հայ ժողովրդի ստեղծագործ ոգու մարմնացում: