In 2010 Armenian cr oss-stone art was included in UNESCO intangible cultural heritage list.In every culture there is a distinctive element which is not found anywhere else, and which becmes a symbol of the entire national culture. In Armenia, this symbol is the “khachkar” – the so-called cross-stone – typical and unique monuments of Armenian culture. The word “cross-stone” is formed by two Armenian roots: “Khach” – cross and “kar” – stone. Khachkars represent a special kind of art – decorative and architectural sculpture, based on ancient national traditions and of diversity and richness of forms.
hachkars were carved at the beginning of IV century, soon after Armenia adopted Christianity. Instead of the pagan altars, and in places where in the future were to be erected churches and monasteries, installed wooden crosses. But wood is short-lived, so they began to replace wood with stone, and from the IX century – a cross on a rectangular stone plates. Then cross-stones were mounted on various occasions: to commemorate a victory over the enemies, on the occasion of completion of construction of a temple or a bridge, in gratitude for getting a land allotment, etc. Cross-stones served also as boundary marks, and very often as tombstones. In khachkars there is the spirit of the Armenian people and the theology of the Armenian Apostolic Church. It is quite natural that the art of Armenian khachkar is compared only with another magnificent phenomenon of the Armenian medieval art, that of Armenian miniature. Exceptionally valuable specimens of khachkars are to be found in various parts of Kotayk Marz of Armenia.
Հայկական խաչքարի արվեստը, խաչքարի խորհուրդը և խաչքարագործությունը 2010 թվականին ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հեղինակավոր ներկայացուցչական ցանկում:
Խաչքարն ապրող ավանդույթ է համայն հայության համար:
Յուրաքանչյուր մշակույթ ունի այնպիսի յուրահատուկ տարր, որը բնորոշ չէ ոչ մի այլ մշակույթի և որը դառնում է ազգային մշակույթի խորհրդանիշը:
Այդպիսի խորհրդանիշը հայկական մշակույթի համար հանդիսանում է ԽԱՉՔԱՐԸ, հայկական հուշարձանները, որոնք չկան աշխարհի ոչ մի երկրում: Խաչքար բառը կազմված է «խաչ» և «քար» բառերից: Խաչքարը դեկորատիվ ճարտարապետության յուրահատուկ տեսակ է` հիմնված ազգային հնագույն ավանդույթների վրա և յուրօրինակ իր բազմազանությամբ և հարստությամբ: Խաչքարերը սկսել են քանդակել 4-րդ դարի սկզբից, անմիջապես քրիստոնեության ընդունումից հետո: Այն տեղերում, որտեղ կռապաշտության զոհասեղանների փոխարեն պետք է կառուցվեին եկեղեցիներ և վանքեր, տեղադրում էին փայտյա խաչեր: Սակայն փայտը երկար կյանք չունի, այդ իսկ պատճառով փայտյա խաչերը սկսեցին փոխարինել քարե խաչերով: IX դարից սկսեցին փորագրել խաչեր ուղղանկյուն քարի սալիկների վրա:
Այդ ժամանակ խաչքարերը սկսեցին տեղադրել տարբեր առիթներով` թշնամու նկատմամբ հաղթանակի, տաճարի կամ կամուրջի կառուցման, հողակտոր ստանալու: Խաչքարերը ծառայում էին որպես բաժանարար նշաններ կամ տապանաքարեր: Խաչքարերը կրում են հայ ազգի ոգին և Հայ Առաքելական եկեղեցու օրհնությունը: Խաչքարերի ստեղծման վարպետությունը համեմատվում է միայն հայկական միջնադարի հրաշագործ երևույթի` մանրանկարչության հետ:
Բացառիկ արժեք ներկայացնող խաչքարեր կարելի է հանդիպել Հայաստանի Կոտայքի մարզում:
