Լ Ա Վ Ա Շ

Լավաշը հայկական խոհանոցի կարևորագույն տարրերից է, առանց որի այն ուղղակի գոյություն չէր ունենա: Լավաշ բառը հայկական ծագում ունի և նշանակում է «լավ ուտելիք»: Լավաշը տափակ, փափուկ և բարակ հաց է: Ամենատարածված տեսակի հացն է Հայաստանում, իսկ որոշ մարզերում հիմնական հացը: Լավաշը թխում են կավե թոնրում: Կրակը վառում են խաղողի չոր ճյուղերով, իսկ բարակ գրտնակած խմորը, հատուկ «բարձով»  «խփում» են  թոնրի տաք պատերին: Լավաշը կարելի է չորացնել և շատ երկար պահել, իսկ երբ թրչում են ջրով նա կրկին թարմանում է: Լավաշը բոլոր տոնական սեղաններին պարտադիր և գլխավոր տարրն է: Հայկական խոհանոցում կան ազգային ուտեստներ, որոնք ուտում են միայն լավաշով:

Կոտայքի մարզում լավաշը նույնպես օգտագործվում է որպես հիմնական հաց: Լավաշը պատրաստվում է հատուկ բաղադրատոմսով` ալյուրից, ջրից և աղից: Հացի բարակությունը տատանվում է, և կախված է այն բանից, թե ինչքան բարակ է այն գրտնակվում: Լավաշ պատրաստելու և թխելու հմտությունները փոխանցվում է սերնդեսերունդ:

ԳԱԹԱ

Գեղարդավանք և Գառնի տաճար այցելող բոլոր հյուրերին դիմավորում են ավանդական գաթաներով: Համաձայն ավանդույթի` կլոր գաթան համարվում է Տյառնընդառաջի տոնական սեղանի զարդը: Ամեն տարի փետրվարի 13-ին Հայ Առաքելական եկեղեցին նշում է Աստծո որդուն

 տաճարին ընծայելու տոնը: Տյառնընդառաջը կամ Մոմավառությունը, ինչպես հայտնի է Արևմուտքում, խորհրդանշում է քառասուն օրական մանուկ Հիսուսին Երուսաղեմի տաճարին ընծայելու տոնը: Ըստ ավանդույթի` երիտասարդները յոթ շրջան պտտվում են բակում վառված խարույկի շուրջը, որից հետո սկսում են կրակի վրայից թռչել երեք անգամ` «չարը խափանելու» համար:

Հայ կանայք Տյառնընդառաջի տոնի առթիվ առանձնահատուկ արարողությամբ պատրաստվող գաթային փորձում են հաղորդել այն սերն ու ջերմությունը, որ տածում են ընտանիքի նկատմամբ, որպեսզի ողջ տարի իրենց տանը տիրի խաղաղությունն ու հաջողությունը:

Գեղարդավանքի և Գառնի տաճարի շրջակա համայնքներում գաթան թխում են թոնրի մեջ: Կանայք գաթայի մեջ դնում են մետաղադրամ, իսկ ամենակարևորն այն է, թե ընտանիքի որ անդամին է բաժին ընկնում գաթայում դրված մետաղադրամը, քանի որ ում բաժին է ընկնում այդ կտորը նրան հաջողություն է սպասում տվյալ տարում:

Հնում արդեն թխած գաթան երեկոյան սկուտեղով դնում էին տան ամենափոքրի մեջքին ու հետո կտրատում: Հետո սկսում էին համտեսել ու անհամբերությամբ սպասել, թե ում է ընկնելու մետաղադրամը:

Դ Ո Լ Մ Ա

Հայկական խոհանոցը հնագույներից է Ասիայում և Արնդկովկասում: Այն առաջացել  հազարամյակներ առաջ և պահպանվել է գրեթե անփոփոխ ավելի քան երեք հազարամյակների  ընթացքում: Քանի տարի գոյություն ունի դոլման` ոչ ոք չգիտի: Տոլմայի պատրաստման համար անհրաժեշտ են խաղողի դալար տերևներ` ձմռան համար պահածոյացված: Միջուկը պատրաստում են ծեծաց ոչխարի մսից, բրինձից` ավելացնելով համեմունքներ և կանաչի: Պոկելով տերևի ցողունը` միջուկը դնում են դրա հակառակ կողմի վրա: Ընդհանրապես դոլմաները շարում են շատ խիտ, որ տերևները չբացվեն և չքանդվեն: Դոլման մատուցում են մածունի և սխտորի հետ:

ԾԻՐԱՆ

Հայաստանը ծիրանի հայրենիքն է: Հայաստանի սուրբ հողը մարդկությանը տվել է աշխարհի ամենահամեղ ու օգտակար մրգերից մեկը` ծիրանը: Հասած ծիրանը նուրբ ու թավշյա կեղևով, հյութալի պտղամսով առանձնահատուկ միրգ է: Հայերը ծիրան են աճեցնում ավելի քան 3000 տարի: Դրա ապացույցն է Գառնի տաճարի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված ծիրանի կորիզ:

ՍՈՒՋՈՒԽ

Կոտայքի մարզի ազգային խոհանոցի ավանդական բաղադրիչն է քաղցր սուջուխը: Սուջուխի պատրաստման համար հիմք են հանդիսանում այստեղ մեծ քանակությամբ աճող ընկույզի ծառերը և հնուց եկող խաղողագործությունը: Սուջուխի պատրաստման համար եփվում է շփոթ` խաղողի հյութին ավելացնելով համեմունքներ և ալյուր: Հյութը եփում են, իսկ պնդանալուց հետո այդ զանգվածի մեջ են թաթախում ընկույզի  շարանը: Այնուհետև շարանները կախում են, որպեսզի չորանան: Սուջուխի պատրաստումը տոնական միջոցառման է վերածվում. հրավիրվում են հյուրեր, որոնց հյուրասիրում են շփոթը, որի մեջ ավելացնում են նաև կտրատած ընկույզ: